AB üyelik sürecinde Türkiye’de gıda laboratuvarları
Başkanlığımızın başlıca görevlerinden biri mevzuat uyum çalışmalarının koordinasyonunu ve yürütülmesini sağlamaktır. Bu kapsamda, AB’ye üyelik sürecinde, ilgili kurum ve kuruluşlar tarafından sürdürülen mevzuat uyum çalışmalarının ve uygulamalarının hukuki, teknik ve kurumsal açıdan AB müktesebatı ve uygulamaları çerçevesinde yönlendirilmesi, izlenmesi, mevzuatın AB mevzuatı ile uyum durumunun değerlendirilmesi yapılmakta ve yeni hazırlanan veya değişiklik yapılan mevzuat konusunda Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde ilgili komisyon çalışmalarına katılım sağlanmaktadır. İkinci olarak, Başkanlığımız, 1/2000 sayılı Türkiye-AT Ortaklık Konseyi çerçevesinde oluşturulan alt komitelerden 1 No’lu “Tarım ve Balıkçılık Alt Komitesi”nin faaliyetlerinin koordinasyonunun yürütülmesinden sorumludur. Bu bağlamda, sekretarya hizmetleri ve toplantılarının organizasyonu, alt-komite altında oluşturulan çalışma gruplarının sekretarya hizmetleri ve toplantılarının organizasyonu, alt-komite çalışma grubu kararlarının izlenmesi faaliyetleri başkanlığımız tarafından yürütülmektedir.
Üçüncü olarak, Başkanlığımız sorumluluk alanına giren fasılların müzakereye açılması sonucunda Türkiye tarafından AB tarafına sunulacak “Eylem Planlarının”, “Stratejilerin” ve “Müzakere Pozisyon Belgelerinin” ilgili kurum ve kuruluşlarla koordinasyon halinde hazırlanması, AB Müktesebatının Üstlenilmesine İlişkin Türkiye Ulusal Programı’nın hazırlanmasına, uygulanmasının izlenmesine ve raporlanmasına katkı verilmesi ile sorumluluk alanındaki konularda mevzuat uyumu ve uygulaması için gerekli teknik, kurumsal kapasite ve mali ihtiyaçların tespitine ve bunların karşılanmasına yönelik faaliyetlerin programlanmasına, projelendirilmesine yardımcı olunması ve bu faaliyetlerin değerlendirilmesi ve izlenmesine destek verilmesi gibi hususlarda da faaliyet göstermektedir.
GIDANIN RESMİ KONTROLLERİNE İLİŞKİN AB MEVZUATI VE LABORATUVARLARIN YERİ
Gıdanın resmi kontrollerine ilişkin temel hükümler 882/2004/EC sayılı “Yem, Gıda, Hayvan Sağlığı ve Hayvan Refahı Kurallarına Uygunluğun Doğrulanmasını Sağlamak Amacıyla Yapılan Resmi Kontrollere İlişkin Avrupa Parlamentosu ve Konsey Tüzüğü”nde yer almaktadır. Tüzük de resmi kontrol, yetkili makam tarafından yem ve gıda yasası, hayvan sağlığı ve hayvan refahı kurallarına uygunluğun doğrulanması için yapılan herhangi bir kontrol şeklinde tanımlanmıştır. Bu bağlamda tüzüğün amacı; insanlar ve hayvanlara doğrudan veya çevreden gelen kabul edilebilir risk düzeylerinin önlenmesi, ortadan kaldırılması veya azaltılması, yem ve gıda ticaretinde adil uygulamaların garanti edilmesi, yem ve gıdanın etiketlenmesi ve diğer tüketici bilgileri dahil tüketici menfaatlerinin korunmasını, hedefleyecek biçimde oluşturulmuş kurallara uygunluğu doğrulamak için yapılacak resmi kontrollere ilişkin genel kuralları belirlemektir. Tüzük genel çerçeveyi belirlemiş olup, resmi kontrollere ilişkin özel topluluk hükümlerine halel getirmeden uygulanır. Tüzükte; resmi kontrollere ilişkin genel hükümler, kontrollerde görev alan personelin taşıması gereken şartlar, resmi kontrollere ilişkin belirli görevlerin devredilmesi, kriz yönetimi ve ihtiyati tedbirler, gıda ve yemin Birlik topraklarına girişinde resmi kontroller, resmi kontrollerin finansmanı, numune alma ve analiz metotları, referans laboratuvarlar, kontrol planları, resmi kontrollerde Topluluk tarafından yapılan faaliyetler gibi temel konular ele alınmıştır.
Tüzükte 12. Madde resmi kontrollerde görev alan resmi laboratuvarlara ilişkin hükümleri içermektedir. Buna göre; her bir üye devletin, resmi kontroller sırasında alınan numunelerin analizlerini yürütebilecek olan laboratuvarları belirlemesi gerekmektedir. Bu laboratuvarlar için EN ISO/IEC 17025 (test ve kalibrasyon laboratuvarlarının yeterliliği için genel şartlar) ile EN ISO/IEC 17011 (uygunluk değerlendirme kuruluşlarını akredite eden akreditasyon kuruluşları için genel şartlar) Avrupa standartlarına uygun olarak akredite olma koşulu getirilmiştir. Akreditasyon tek bir analiz veya analiz grubu için olabilir. Laboratuvarların akreditasyon şartlarının devam etmemesi durumunda yetkileri iptal edilmektedir.
Tüzüğün 5’inci Maddesi gereğince resmi kontrollerle ilgili belirli görevler, belirli şartlar altında bir veya daha fazla kontrol kuruluşuna devredilebilir. Resmi denetimlerde görev alacak özel laboratuvarlar da bu kapsamda olup yukarıda bahsedilen Avrupa standartlarına uygun olarak akreditasyonu gereklidir. Madde 33’de ulusal referans laboratuvarları için kurallar yer almaktadır. Buna göre üye devletler her bir Topluluk referans laboratuvarı için bir veya birden fazla ulusal referans laboratuvarı belirleyebilir. Bir üye devletin bir başka üye devlet topraklarında ya da Avrupa Serbest Ticaret Birliği (EFTA) üyesi bir ülkenin topraklarında yer alan laboratuvarı ulusal referans laboratuvarı olarak belirleyebilme serbestliği getirilmiştir. Ulusal referans laboratuvarlarının da EN ISO/IEC 17025 ve EN ISO/IEC 17011’e uygun olarak akredite olması gerekmektedir. Bu laboratuvarlar kendi yetki alanları dahilindeki konularda Topluluk referans laboratuvarları ile işbirliği içerisindedir. Numunelerin analizinden sorumlu resmi laboratuvarların faaliyetlerini koordine eder. Resmi laboratuvarlar arasında karşılaştırmalı testler organize eder, Topluluk referans laboratuvarından temin edilen bilgilerin kontrollerde yer alan resmi laboratuvarlara iletilmesini ve kontrol planlarının uygulanması için bilimsel ve teknik yardım sağlar. Her bir üye devlet ulusal referans laboratuvarlarının isim ve adreslerini Komisyona, ilgili Topluluk referans laboratuvarına ve diğer üye devletlere bildirmekle yükümlüdür.
Madde 32’de ise, Topluluk referans laboratuvarlarının görev ve sorumlulukları tanımlanmıştır. Topluluk referans laboratuvarları, referans metodu dahil analitik metotların detaylarını ulusal referans laboratuvarlarına temin eder. Bu metotların ulusal referans laboratuvarları tarafından uygulanmasını, yeni analitik metotların uygulanabilmesi için düzenlemeleri koordine eder ve özellikle karşılaştırma testlerini organize eder. Üye devletlerin ulusal referans laboratuvarlarında görev yapan personel ile gelişmekte olan ülkelerin uzmanlarına daha ileri düzeyde eğitim kursları düzenler. Üye devletlerin analiz sonuçları hakkında bir uzlaşı sağlayamadıkları durumda Komisyona bilimsel ve teknik yardım sağlar. Üçüncü ülkelerde gıda ve yem analizinden sorumlu laboratuvarlarla işbirliği yapar.
Topluluk referans laboratuvarları da tıpkı gıda analizlerinde görev alan diğer laboratuvarlar gibi; EN ISO/IEC 17025 ve EN ISO/IEC 17011’e uygun olarak akredite olmalıdır. Yürüttüğü işler ve 882/2004/EC’de yer alan hükümlere uygunluğu açısından Topluluk denetimlerine tabidir. Bu denetimler neticesinde akreditasyona ilişkin şartları karşılamadığı tespit edildiğinde yetkileri geri alınır.
AB katılım müzakerelerine açıldığı 30 Haziran 2010 tarihinden bu yana, 12 No’lu “Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı Politikaları” faslı altında yürütülen AB müktesebatına uyum çalışmaları belirlenen çalışma takvimi çerçevesinde sürdürülmektedir. Faslın müzakerelere açılmasına getirilen önkoşullardan (açılış kriteri) biri olan 5996 sayılı “Veteriner Hizmetleri, Bitki Sağlığı, Gıda ve Yem Kanunu”nun yürürlüğe girmesiyle birlikte, kanunun uygulanmasına yönelik ayrıntılı hükümleri içeren çok sayıda ikincil mevzuat yayımlanmıştır. 17 Aralık 2011 tarihli ve 28145 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan, “Gıda ve Yemin Resmi Kontrollerine Dair Yönetmelik” ile anılan AB mevzuatı ulusal mevzuatımıza aktarılmıştır. Aslında 14 Ocak 2009 tarihli ve 27110 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan “Ulusal Gıda Referans Laboratuvar Müdürlüğü Kuruluş ve Görev Esaslarına Dair Yönetmelik” ile ulusal referans laboratuvarının görev ve sorumlulukları anılan AB mevzuatında yer alan hükümlere paralel olacak şekilde yayımlanmıştır.
MÜZAKERELERDE LABORATUVARLARA İLİŞKİN ÖN PLANA ÇIKAN HUSUSLAR
Bildiğiniz gibi, 12 No’lu “Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı Politikaları” faslının tanıtıcı tarama toplantısı 9-10 ve 13-15 Mart 2006 tarihlerinde, ayrıntılı tarama toplantısı ise 24-28 Nisan 2006 tarihlerinde gerçekleştirmiştir. Tarama raporu Konsey’de onaylanmış ve akabinde 6 adet açılış kriteri 13 Temmuz 2007 tarihli Dönem Başkanlığı mektubu ile tarafımıza iletilmiştir. Gerek tanıtıcı taramalarda ifade edildiği gerekse tarama sonu raporunda da yer bulduğu üzere; bu fasıl altındaki müktesebat çok sayıda tüzük, yönetmelik ve karardan oluşmaktadır. Aday ülkeden beklenen fasıl dahilindeki AB mevzuatının ülke mevzuatına aktarılması ve söz konusu mevzuatın uygun şekilde yapılanmış ve eğitilmiş bir idare tarafından uygulanmasıdır. Gıda güvenliği ile ilgili mevzuatın uygulanabilmesi için, her aday ülkenin aynen üye devletlerde olduğu gibi gıda ürünlerinin denetim ve kontrolünü yapabilecek, laboratuvar kapasitesi de dahil olmak üzere, uygun idari yapılara sahip olması gerekmektedir. Tarama raporunun Türkiye’nin bu fasıl altındaki müktesebata uyum derecesi ve uygulama kapasitesinin değerlendirildiği bölümünde; gıda güvenliği, hayvan ve bitki sağlığı müktesebatını uygulanmasının ciddi kurumsal kapasite gerektirdiği, bunun için laboratuvar ve sınır kontrol noktaları da dahil olmak üzere gerekli kurumların güçlendirilmesinin, idari, denetim ve kontrol organlarının, personel eğitimi ve personel sayısı yanında işlem, teknik ekipman ve olanaklar konusunda kapasitelerinin artırılması gerektiğine yer verilmiştir. Ayrıca Türkiye’nin, laboratuvarlara ilişkin kapsamlı ulusal stratejisini tamamlaması ve teknik açıdan iyileştirmenin gerektirdiği finansmanı sağlaması gerektiği, mevcut stratejilerin yeterince tamamlayıcı olmadığı da ifade edilmiştir.
Tarama raporunda yer alan bu husus aynı şekilde faslın açılış kriterine yansımıştır. Faslın 2’nci açılış kriteri; “Türkiye’nin komisyona gıda güvenliği, hayvan ve bitki sağlığı politikası alanındaki, ilgili uluslararası standartlar ve Dünya Hayvan Sağlığı Teşkilatı tavsiyeleri dahil olmak üzere, AB müktesebatının uyumlaştırılması, uygulanması ve yürütülmesine temel teşkil edecek detaylı bir stratejiyi sunması. Bu strateji ilgili idari ve laboratuvar kapasitesinin geliştirilmesine yönelik planlar ile bu konuda gerekli mali kaynağa ilişkin bir tahmini de içerecektir. Strateji aynı zamanda, hayvan sağlığı alanındaki riskleri ele alma konusunda müktesebata uygun biçimde AB ile işbirliğini temin etme kapasitesine sahip olma ihtiyacını da göz önüne almalıdır” şeklindeydi.
Türkiye, açılış kriterinde istenen şekli ile laboratuvar stratejisini hazırlamış ve Komisyona iletmiştir. Diğer açılış kriterlerinin de karşılanması için gerekli çalışmaların tamamlanmasıyla fasıl, 30 Haziran 2010 tarihinde İspanya Dönem Başkanlığı’nda Türkiye-AB Katılım Konferansı’nda müzakereye açılmıştır. Bugünlerde Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı (GTHB) tarafından laboratuvar kapasitesine ilişkin strateji de dahil olmak üzere açılış kriteri kapsamında sunulan belgenin güncelleme çalışmaları yapılmaktadır. Önümüzdeki dönemde güncel belge Komisyon ile paylaşılacaktır.
GIDA LABORATUVARLARININ KAPASİTELERİNİN ARTIRILMASINA YÖNELİK PROJELER
Türkiye, 10-11 Aralık 1999 tarihlerinde Helsinki'de yapılan AB Devlet ve Hükümet Başkanları Zirvesi’nde adaylığının resmen onaylanmasından önce Avrupa-Akdeniz ortaklığı bünyesinde finanse edilen MEDA (Mediterranean Economic Development Area) programı altından üçüncü üye ülke sıfatıyla, sonrasında ise aday ülke konumuyla katılım öncesi yardımlardan ve akabinde 2007 yılından günümüze kadar IPA (Instrument for Pre-Accesion) kapsamında hibe nitelikli fonlardan yararlanmıştır. Bahse konu fonlardan yaklaşık 220 milyon Euro’luk kısmı “Gıda Güvenliği, Veterinerlik ve Bitki Sağlığı Politikası” faslına ilişkin yürütülen 14 projeye ayrılmıştır. Yaklaşık 30 milyon Euro’luk kısmı yeni gıda laboratuvarı kurulması, laboratuvar ve bu laboratuvarlarda çalışacak personelin kapasitesinin artırılmasına yönelik faaliyetlerin finansmanında kullanılmıştır. Bu projeler; 2002 MEDA programı kapsamında yapılan “Türkiye’de Gıda Denetim Hizmetlerinin Desteklenmesi Projesi”, 2004 AB Mali Yardımları Programlaması kapsamında gerçekleştirilen “Gıda Güvenilirliği ve Kontrol Sisteminin Yeniden Yapılandırılması ve Güçlendirilmesi Projesi“ ve bu projeyle bağlantılı olarak bir sene sonraki programlama yılında kendine yer bulan “Ulusal Gıda Referans Laboratuvarının Kurulması Projesi” dir.
Türkiye’de Gıda Denetim Hizmetlerinin Desteklenmesi Projesi; 2002 yılında başlamış ve 36 ayda tamamlanmıştır. Projenin toplam bütçesi 14 milyon139 bin Euro olup, proje kapsamında mülga Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından bölge laboratuvarı olarak belirlenen gıda analizlerini gerçekleştiren laboratuvarlarda kullanılacak laboratuvar cihazı satın alınmıştır. Alınan ekipmanın kullanımına yönelik olarak eğitimler düzenlenmiş, gıda denetim ve analizinde çalışan personele “Metot Validasyonu”, “Kalite Yönetimi” “AB Gıda Mevzuatı” ve “HACCP sisteminin uygulanması ve denetlenmesi” konularında eğitimler verilerek laboratuvarlar AB standartlarına uygun bir şekilde gıda kalite kontrolü yapar hale getirilmiştir.
“Gıda Güvenilirliği ve Kontrol Sisteminin Yeniden Yapılandırılması ve Güçlendirilmesi Projesi”; 2004 yılı Mali Yardım Programlaması altında desteklenmiş olup bütçesi 10 milyon 700 bin Euro’dur. Proje dahilinde gıda kontrol sisteminin güçlendirilmesine yönelik AB mevzuatına uyumlu yasal mevzuat hazırlanmış, kurumsal kapasitenin artırılmasına yönelik faaliyetler gerçekleştirilmiş ve “Gıda Güvenliği Bilgi Sistemi” hayata geçirilmiştir. Gıda güvenliği ve teknolojisi konusunda sadece Bakanlık personeline değil, özel sektör temsilcilerine de eğitim verilmiş teknik kapasiteleri geliştirilmiştir. Bu proje ile Ulusal Gıda Referans Laboratuvarı’nın (UGRL) kurulmasına yönelik ilk adımlar atılmıştır. UGRL’nin organizasyon şeması ve yasal çerçevesi oluşturularak donanım ve teçhizatına ilişkin teknik özellikleri belirlenmiştir.
“Ulusal Gıda Referans Laboratuvarı’nın Kurulması Projesi”; 2005 yılı Mali Yardım Programlaması altında desteklenmiştir. Projenin toplam bütçesi 6,4 milyon Euro’dur. Bu proje ile UGRL inşa edilerek yapılacak tüm işlemler için gerekli olan ekipman tedarik edilmiştir. UGRL’nin kurulması ile birlikte gıdanın resmi kontrollerine ilişkin AB mevzuatında yer alan önemli bir husus karşılanmıştır. İlaveten, gıda kontrol sistemi sürdürülebilir bir laboratuvar stratejisine kavuşmuş ve söz konusu strateji ile sistemin etkinliği artırılmıştır.