Gıda Teknolojisi

Necdet Buzbaş 2024'ü değerlendirdi: "Zor yıllar"

2023 yılının son günlerinde yazdığım bir makalede, 2024 yılı için “Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın” fiyat istikrarı ve finansal dengeyi sağlamasındaki başarıya bağlı olarak şekillenecek ifadesini kullanmıştım. 2024 yılı ekonomik durumu biraz gecikmeli de olsa, fiyat istikrarı ve finansal dengeyi sağlama çabalarının yarattığı kırılganlıkların yaşandığı bir yıl oldu. Bir yanda enflasyonla mücadele, diğer yandan 6 Şubat 2023 deprem felaketinin 11 ilimizde ortaya çıkardığı kayıpların hızla iyileştirme çabaları ve bulunduğumuz coğrafyada yaşanan çatışmaların ülkemiz ekonomisine sosyal ve siyasi etkileri önemli konular olarak dikkat çekiyordu.

 

Yenilenen ekonomi yönetiminin işbaşına geldiği Haziran 2023’ten yaklaşık bir yıl sonrasında talebi kısarak fiyat istikrarı sağlama politikalarının ekonomideki somut kırılganlıkları yaşanmaya başladı. 2024 yılı ikinci ve üçüncü çeyreğinde GSYH’de büyüme yavaşlarken, sanayi sektörü ikinci çeyrekte yüzde 1.8 ve üçüncü çeyrekte 2.2 oranında daraldı. Ücretli çalışan sayısı sanayi sektöründe yüzde 0.7 oranında azalma gösterdi.

 

Sanayinin röntgenini çeken en kapsamlı veri setlerinden biri olarak kabul edilen İSO Türkiye İmalat PMI’da Aralık 2024’te kısmen iyileşse de eşik değer olan 50’nin altında kalarak 49.1 olarak gerçekleşti. Veriler 2024 yılının son çeyreğinde de üretim ve yeni siparişlerin yaygın bir şekilde yavaşladığına işaret ediyor. 10 sektörün yedisinde üretim yavaşladı, birinde durağan, ikisinde ise büyüme izlendi.

 

Ekonomideki kırılganlıklara rağmen gıda sanayi büyümesini sürdürdü

Gıda ürünlerinin yaşam için vazgeçilmezliği yanında tüketiminin ertelenemez özelliği, gıda sanayisinin sözü edilen kırılganlıklardan daha az etkilenme ve istikrarla büyümesine neden oldu. Türkiye Sektörel PMI Endeksi içinde yer alan gıda sanayi, eşik değeri 50’nin üzerinde tutunan tek sektör olarak yer alırken, ücretli çalışan sayısı bakımından da yıllık yüzde 5.1 artışla dikkat çekmektedir. Gıda sektörü 2024 yılını tüm güçlüklere rağmen 160 milyar dolarlık hacme ulaşarak kapatma başarısını göstermiştir. 

 

Ekonomideki öncelikli sorunumuz enflasyon. Özellikle gıda ürünlerindeki enflasyon yüksekliği, geniş halk kitlelerini hayat pahalılığı olarak önemli ölçüde etkiliyor. Tarım üretici fiyat endeksi Aralık 2024’te 12 aylık ortalama yüzde 46.9 ile yıllık tüketici fiyat endeksi TÜFE’nin 2.5 puan üzerinde çıkmıştır. Bu sonuç gıda ürünlerindeki yüksek maliyetlerin kök nedenlerine işaret ediyor. Gıda ürünlerindeki enflasyon yıl boyunca manşet enflasyonun üzerinde seyrediyor. Aralık 2024’te bu seyirde bir miktar yön değiştirme izlenmiş olsa da on iki aylık ortalamalarla kesin kanaat oluşacaktır. 

 

Gıda ürünlerindeki enflasyon

2024 yılı sonu itibariyle manşet enflasyon TÜİK verileri esas alınarak yıllık yüzde 43,58 olarak gerçekleşmiştir. Ancak işlenmemiş gıdadaki yüzde 50,29 ve taze meyve ve sebzedeki yüzde 68,78’lik enflasyon oranlarının varlığı taşların henüz yerli yerine oturmadığını gösteriyor. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın enflasyonla mücadele programını büyük ölçüde sıkı para politikası araçlarına dayandırması, kendilerinin de ifade ettiği üzere gıda enflasyonunu mücadele alanının dışına itiyor. Bu tutum değişmediği takdirde gıda enflasyonu makul seviyelere çekilme çabalarında baş ağrıtıcı olabilir. Hazine ve Maliye Bakanı Mehmet Şimşek’in “dezenflasyonu sadece talep yönlü politikalarla değil; gıda, konut ve enerji gibi alanlarda arz yönlü tedbirlerle destekleyeceğiz” vaadi gıda sanayi için yeni yılda yeni yatırımların önünü açabilecek nitelikte görünüyor.

 

2024 yılında enflasyonun azalmasında henüz istikrarın sağlanamamış olması, yüksek faiz (yüzde 50), ticari kredilere ulaşmadaki zorluklar nedeniyle yeni yatırımlar genel olarak ertelenmiştir. Yatırımlar daha çok yıpranmış tesis ve ekipmanların yenilenmesine yönelik gerçekleşti. Ulusoy Un firmasının Hatay’da yaptırdığı un fabrikası ve İtalya’da Pastificio Mediterranea S.r.L’nin yüzde 85’ini satın alarak makarna sektörüne girmesi; Beşler Grubu’nun Beşler Lidaş Tarım Ürünleri Lisanslı Depoculuk A.Ş.’nin Gaziantep 2. Organize Sanayi Bölgesi’nde faaliyete geçmesi; Reigna Gıda’nın Mersin’de 5 bin m²’ye inşa ettikleri günlük 100 ton kapasiteli bakliyat eleme ve paketleme tesisi ve Gönenli Süt Şirketi’nin bebek maması yatırımları dikkat çeken yatırımlar.

 

Gıda ve tarım ürünlerinde tüm zamanların en yüksek ihracatı gerçekleşti 

İhracatımızın yarısına yakınını yaptığımız Avrupa Birliği ekonomisinin durağanlığı, genel olarak küresel ticaretin performans düşüklüğü gıda ürünleri ihracatımızı da olumsuz etkilemiştir. Gıda sanayi ürünlerinin dahil olduğu tarım sektörünün 2024 yılı toplam ihracatı 36,2 milyar dolarla tüm zamanların en yüksek yıllık ihracatı olarak gerçekleşti. Hububat, bakliyat, yağlı tohumlar ve mamulleri, yaş meyve ve sebze, su ürünleri ve hayvancılık mamulleri, fındık ve mamulleri, meyve ve sebze mamulleri, kuru meyve mamulleri alt kategorilerinde toplam ihracat 26 milyar 402 milyon 25 bin dolar olarak gerçekleşmiş, geçen yıla göre yüzde 5’lik artışla 2024 yılını kapatmıştır. Değerli TL, ucuza rağbeti artırdı. Tüketim malları ithalatı, ithal ürünlerdeki göreceli fiyat ucuzluğu ve sanayi sektöründeki durağanlık nedeniyle artış gösterdi. 2022 yılında genel ithalatın içindeki payı yüzde 8.4 olan tüketim malları ithalatı 2024 yılında yüzde 16’lara ulaştı. Ağırlıkla otomobil ithalatı yer alırken gıda ürünleri ithalatındaki artış dikkat çekiciydi.

 

“Perşembenin gelişi çarşambadan bellidir”. Halk arasında sıkça kullanılan bu deyiş, 2025 yılının 2024’ün yüküyle daha da zor geçeceğinin yalın ifadesi. Bir yandan 6 Şubat depreminin yaralarının hızla sarılması ve bunun finansal bedelinin karşılanması, diğer yandan yüksek enflasyonla mücadelede uygulanan kısıtlamalar, kırılganlıklar, yatırımların yavaşlaması ve işsizliğin artması, hanehalkı harcamalarının sınırlandırılması (oluşan hayat pahalılığı, gelirdeki kayıp nedeniyle) gibi ardışık bir dizi sorun…

 

Uzun süre artış yaşanmayan küresel emtia fiyatlarında son üç aydır bir hareketlenme yaşanmaktadır. Küresel tarım ve gıda fiyatları 2024 yılını 2023 yılı sonuna göre 7.9 puan ve yüzde 6.7 artışla tamamladı. Yurt dışından ithal ettiğimiz bitkisel yağlar ve yem ham maddeleri fiyatlarındaki artışlar 2025 yılında birçok temel gıda maddesi fiyatlarında yükselmeye neden olacak ve enflasyonla mücadelede zorlukları artıracaktır. Ayrıca gıda ürünleri ihracatını da olumsuz etkileyecektir. Özetle; hem yurt içi hem küresel piyasalarda hakim olan belirsizlik, sektörlere göre farklılıklar gösterse de yapılacak yatırımlar yurt dışı kredilerle finanse edilerek daha çok rekabet gücü ve verimliliğin artırılmasına yönelik, otomasyon, robotik, yenilenebilir enerji, dijitalleşme ve yeşil dönüşüm özellikli yatırımlar olacaktır.

 

Gıdanın fiyatının yanı sıra niteliğini de tartıştık

2024 yılında gıdanın sadece niteliği ve fiyatı değil niteliği de tartışıldı. En son Mart 2022’de yayınlanan gıda taklit ve tağşiş listesi, Tarım ve Orman Bakanlığı tarafından yeniden ve günlük olarak ifşa edilmeye başlandı. 2025 yılında da aynı uygulama devam edecek görünüyor. Umulur ki beklenen yararı sunabilsin. Geçen yılın Mart ayında açıklanan hayvancılık yol haritasıyla eylül ayında 13 atratejik bitkisel ürün için açıklanan 2024-2028 tarım politikaları henüz uygulamaya tam yansımamış olması nedeniyle, 2025 yılı için üretim planlaması, ithalat ve ihracata yönelik izlenecek politikalarla gıda enflasyonu açısından kritik öneme sahip olacaktır. Reel sektörü bu yıl çokça zorlayacak şartlar sırasıyla, dezenflasyon sürecinin derinleşen kırılganlıkları, sermaye yeterliliği, nakit akışı ve alacakların yönetimi olacak. Mali yapısı sağlam olan firmalar da yaşanan belirsizlikler nedeniyle kârsızlık ve satış kayıpları yaşayabilecek. 2025 yılının çözülmesi beklenen öncelikli sorunu enflasyonun kısa sürede makul düzeylere çekilmesi ve hayat pahalılığının durdurulmasıdır.